संस्कृ तालंकारसाहित्ये आचार्यविश्वनाथस्य

Abstract

अलम्-कृ+घञ् करणवाच्ये अलंकारशब्दस्य व्यत्पत्तिः भवति।एतदपि ‘अलंक्रियते शोभा साध्यते अनेन’ इति
भवति। अलंकारशब्दस्य अर्थः भवति सॊन्दर्य। अतः उक्तमि ति- ‘अलंकृतिः अलंकारः’। आचार्य वामनः तस्य
‘काव्यालङ्कारसूत्रवृत्ति ’ ग्रन्थे अलंकारप्रसंगे उल्लेखनीयम्-‘काव्यं ग्राह्यमलङ्कारात्। सॊन्दर्यम् अलंकारः। अलंकृतिः
अलंकारः। करणव्युतप त्त्या पुनरलांकारशब्दो यमकौपमादि षु वर्त्तते ।’(काव्यालंकारसूत्रवृत्ति -1/2) (Dutta, 1909)1
आचार्य दण्डीः उक्तंञ्च-‘काव्यशोभाकरान् धर्मा न् अलंकारान् प्रचक्षते।’(काव्यादर्श -2/1) (Rangacharya, 1938)2,
वामनः, भामहाचार्यः, भोजः, वि द्यानाथः , क्षेमेन्दः, वागभट्, हेमचन्द्रः, राजशेखरः, प्रमुखाः सर्वैः आलंकारिकैः अलंकारस्य
प्रयोजनीयम् स्वी कृतमस्ति । आचार्य वामनः उक्तंञ्च-‘काव्यशब्दो ऽयं गुणालंकृतय ोः शब्दा र्थय ोर्वर्तते ’। भोजराजमते- ‘अदोषं
गुणवत् काव्यमलंकारॆरलंकृतम्’। वि द्यानाथं भाषायामन्वध्याय ञ्च-‘गुणालंकारसहित ॊ शब्दार् थौ दोषवर्जित ौ’ इति। क्षेमेन्द्र स्य
भाषायाः -‘काव्यं विशि ष्टश्ब्दा र्थसाहि त्यं सदलंकृतिः’। वागभट्टः उक्तंञ्च - ‘शब्दा र्थॊ निर् दोषॊ सगुणॊ प्रायः सालंकारॊ’
इति। हेमचन्द्र स्य मते- ‘अदोष सगुणॊ सालंकारॊ च शब्दा र्थॊ काव्यम्’ इति। एतदपि राजशेखरेण मतेतु - ‘गुणवदलंकृतं च
वाक्यमेव काव्यम्’ इति। काव्येऽलङ्काराणां प्रयोजनचि न्तनम् आचार्यः भामहवि वृतिः यत ्-“रूपकादि रलंकारस्तस्यानॆर्व
हुधोदितः ।न कान्तमपि निर्भु षंवि भाति वणित ामुखम्॥ "एतेन परवर्ति काले काव्यवि चारपरेऽस्मि न् अलंकारक्षेत्रेतु प्राधान्यं
वर्तनीयम्।काव्येन मानवस्यान्तरिकवि कासं भवति। अलंकारशब्दस्यप्रयोगे काव्यकलायां पृर्णत ा जाते। काव्यप्रकाशे
मम्मटेन कथित मस्ति - "काव्यं यशसेऽर्थकृते व्यवहारविदे शि वतेरक्षतये । सद्यः परनिर्वृत्तये कान्ता सम्मिततय ोपदेशयुजे॥
"इष्टार्थव्यवछिन्ना पदावली। काव्यं स्फुरदलंकारं गणु वद्दोषवर्जित म’् । अत्र दशॄ ्यकाव्यमवे परिभाष्यते । अग्नि पुराण ेकाव्यस्य
पञ्चत त्त्वानि उल्लि खतं- "संक्षेपाद् वाक्यमिष्टा र्थव्यवछिन्ना पदावली। काव्यं स्फुरदलंकारं गूणवद् दोषवर्जित म्।" इति
अलंकारशास्त्रस्यतिहासे वर्णित ं यत ् काव्यसंसारे अलंकारः अतीवप्रसि द्धमासीत्।